Charters
Een charter is een schriftelijke oorkonde of akte met daarin afspraken. Deze oorkonde stamt uit de Middeleeuwen. Het diende als juridisch bewijsstuk. Veelal zijn deze oorkonden op perkament geschreven. Veel oorkonden bleven zo goed bewaard omdat zij voor latere eigenaren het bewijs van eigendom van bijvoorbeeld een stuk grond of een recht vormden. Maar het kan ook om bijvoorbeeld stadsrechten gaan.
Belangrijke bron
Charters vormen een uiterst belangrijke bron voor onze kennis van de Middeleeuwse geschiedenis. Dat komt in de eerste plaats door de grote aantallen waarin ze zijn overgeleverd: alleen al op het grondgebied van de huidige Nederlanden zijn er honderdduizenden uitgevaardigd.
Bovendien vormen oorkonden als juridische documenten een betrouwbare kennisbron. De in een charter genoemde rechtshandelingen, plaatsen en personen weerspiegelen in principe de toenmalige realiteit. Verder passeren in dit soort akten vrijwel alle aspecten van de maatschappij de revue. Op basis van deze stukken kunnen politieke, sociale, economische en kerkelijke ontwikkelingen worden onderzocht, kunnen familiegeschiedenissen of topografische omstandigheden worden gereconstrueerd. En dat allemaal zowel lokaal als in een breder verband, zowel als momentopname of over langere tijd. Bijkomend voordeel is dat charters in principe op de dag nauwkeurig gedateerd zijn.
Materiaal
Oorkonden konden op verschillende materialen worden geschreven. In Nederland zijn de meeste charters op perkament of papier geschreven. Papyrus was vooral in gebruik in de Vroege Middeleeuwen. Van deze eerste oorkonden is niets over, aangezien papyrus in het vochtige klimaat van Europa niet lang houdbaar is. Perkament, gemaakt van dierenhuid, is bijzonder lang houdbaar. Aan het eind van de Middeleeuwen, vanaf de 15e eeuw, werd ook papier steeds meer gebruikt. Dit materiaal is lang niet zo duurzaam als perkament, maar wel een stuk goedkoper. Ondanks de opkomst van papier werd perkament, vanwege zijn duurzame karakter, nog tot het einde van de 18e eeuw voor oorkonden gebruikt.
Zegels
Charters of oorkonden werden doorgaans niet met een handtekening gezegeld maar met een heus waszegel. Had een van de ondertekenaars geen eigen zegel, dan huurde hij iemand in die wel een zegel had en voor hem zegelde.
Het zegel was een van de meest gebruikte manieren om de echtheid te bekrachtigen. Deze zegels waren vaak van was waarin een afbeelding was gedrukt. Een uitzondering vormen de pauselijke zegels, die van lood waren.
Vaak werd het zegel onder de oorkonde gehangen. Door een snee in het perkament werd een strook nieuw perkament of een touwtje gehaald, welke de zegelstaart wordt genoemd. Aan het einde werd de zegel bevestigd. Ook konden zegels op de oorkonde gedrukt zijn. Dit komt vooral voor bij papieren oorkonden.
Voor het bevestigen van de zegels werd vaak het onderste deel van het charter omgevouwen. Dit gedeelte noemen we de pliek.
Notarissen waren vanaf het eind van de 13e eeuw actief in het opstellen van oorkonden. Zij hanteerden een andere methode om deze oorkonden te waarmerken. Het notarismerk is een pentekening uniek voor een notaris. Vergelijkbaar met een monogram, maar vaak met veel ingewikkelder tekeningen. Zo was, zonder de tekst te lezen, duidelijk van welke notaris het afkomstig was.
Chirograaf
Een apart soort oorkonde is de chirograaf. Bij deze oorkonde is de tekst twee keer op hetzelfde vel papier of perkament geschreven. In het midden wordt een woord geschreven, iets als ‘chirograaf’ of een vrome spreuk zoals ‘amen’ of een Bijbeltekst. Daarna is het in het midden doorgesneden, dwars door de letters van het woord heen, en vaak op een golvende of ongelijke manier. De twee afzonderlijke stukken gaan elk naar een van de partijen tussen wie de afspraak is gemaakt. De bewijskracht van de oorkonde ligt in het feit of de twee stukken in elkaar passen. Zo werd vervalsing van de akte door een van de twee partijen voorkomen. Frequent zijn ook chirografen in drievoud opgesteld. Het bovenste en onderste deel werden dan door beide contracten bewaard en het middendeel door een derde neutrale instantie. Zo kon de uitvoering van het contract steeds afgedwongen worden zelfs indien de tegenpartij veinsde geen exemplaar te bezitten.
Als een oorkonde niet langer geldig is, bijvoorbeeld omdat de te betalen schulden waarover wordt gesproken zijn betaald, dan werd een oorkonde gecancelleerd. Hierbij werd een aantal keer in het perkament gesneden zodat men zonder de inhoud te lezen kon zien dat de oorkonde niet meer geldig was. Dit komt vooral voor bij oorkondes over af te lossen schulden.
Digitale Charterbank Nederland
In navolging van België heeft ook Nederland een website met een heuse verzameling van charters die óf Nederlandstalig zijn óf op Nederlands grondgebied geproduceerd zijn. Zie hiervoor de website van DCN.
In DCN zijn de geïntegreerde gegevens te doorzoeken van digitale archieftoegangen van de meeste Nederlandse archiefinstellingen. Uit die toegangen zijn automatisch de bestanden gefilterd die een charter beschrijven, of in de beschrijving waarvan het woord ‘charter’ of een dergelijke relevante term (zoals ‘transfix’, ‘vidimus’, ‘regest’) voorkomt.